Trước khi chúng ta đi vào thể thơ Đường Luật, ý kiến riêng của Pham Doanh về luật thơ là:
Chúng ta không nên có chủ trương làm thơ là phải theo luật. Cái chính là hồn thơ ý thơ lồng trong từ ngữ trong sáng, tạo hình và âm điệu nhẹ nhàng, trầm bổng và lưu loát. Vần luật là thứ yếu . Chỉ khi nào ta muốn làm theo thể loại nào thì nên biết cấu trúc và quy tắc về âm thanh vần điệu của thể đó. Còn không làm theo thể nào thì là thơ tự do .
Sở dĩ các niêm luật của các thể loại thơ được người làm thơ chú ý và hướng theo vì bản thân nó qua bao nhiêu đời đã có một nền tảng vững chắc về âm thanh vần điệu, làm định hướng cho những người mới làm thơ .
Nhưng các loại thơ nhiêu khê phát sinh từ Đường Luật, vốn đã chặt chẽ về hình thức và bố cục, lại còn bày vẽ thêm về các lối gò chữ khác như :
- đọc xuôi đọc ngược
- Câu cuối đoạn này làm câu đầu đoạn khác
- Hai chữ cuối một câu cuối làm đầu câu tiếp
- mỗi câu đều mang một con số
- cho 5 vần đặt ra trước để bài thơ phải xử dụng
- Mỗi câu phải chứa một địa danh
etc.
Tất cả những gò bó đó chỉ là acrobatics, là Sơn Đông Mãi Võ, chỉ cốt khoe chữ nghĩa, chứ không phải thơ theo cái tinh thần phóng khoáng của người có tâm hồn thơ .
Chúng ta nên biết luật nhất là những người mới làm thơ cần có orientation; luật là hình thức, là hướng dẫn để bài thơ ít ra có một khuôn khổ nhất định, có âm điệu căn bản.
Nhưng thà không đúng luật 100 phần trăm mà ý thơ, chữ dùng, âm điệu và vần hay còn hơn đúng luật mà ý thơ hạn chế, lời thơ ngây ngô, hoạt kê . Thí dụ như theo luật thơ Đường Luật, phải gò bó vào sự đối của bốn câu 3&4 và 5&6. Có những người làm thơ từ chương coi trọng sự đối từng chữ như giáo điều, họ có thể cho một bài có các câu như sau là bài thơ Đường Luật hay vì các câu đối thật chỉnh dù ý thơ và chữ dùng chẳng có gì đặc biệt .
...
Trước ngõ hai ông ngồi ngắm biển
Sau vườn ba cụ đứng xem non
Đã già vẫn tưởng chưa già lắm
Hết trẻ còn mơ mãi trẻ son
...
hay
...
Tôi đã ba mươi còn thích đẹp
Ông chưa sáu chục vẫn yêu đời
Cả làng dân bảo đồ say khướt
Nguyên xóm họ đồn lũ chịu chơi
...
Thí dụ hai câu đúng luật lục bát:
"Cô kia ngồi trước cửa nhà
Thấy xe nước mía từ xa đã cười"
Loại thơ này chỉ làm vè cho vui, nếu chỉ cần đúng luật thì không lẽ
"Thằng Tây nó giống cột đèn
Vừa cao vừa lớn, lại đen thùi lùi"
cũng là thơ chăng?
Nên hiểu ý thơ đẹp , chữ dùng hay và âm điệu trầm bổng là rượu còn luật thơ là bình. Cứ khăng khăng giữ đúng cái bình thật tròn trịa mà đựng rượu dở thì chẳng thà đựng rượu ngon trong một bình bẹp tí về hình thức còn hơn.
Biết luật mà không bị gò bó vào luật là hình thái cao của thơ.
__________________________________________________
Các Từ ngữ trong luật thơ
Hôm nay Pham Doanh xin phiếm đàm về các từ "Âm Thanh Vần Điệu"
1. Âm:
là gốc của một chữ sau khi bỏ các phụ âm ở đầu chữ và các dấu . Như vậy âm bắt đầu bằng một hay nhiều nguyên âm và có thể kết thúc bằng một hay nhiều phụ âm.
Các chữ: Chương, Trương, Ngượng, Vưởng, Hướng đều có cùng một âm nhưng khác thanh.
2. Thanh: là sự khác nhau trong độ cao thấp của một âm.
Trong tiếng Việt các chữ có thể mang 6 thanh là không dấu, sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng chia làm hai nhóm có thanh bằng và thanh trắc.
Thanh bằng hay theo tiếng Hán Việt là Bình Thanh gồm các chữ không dấu và có dấu huyền như câu "chiều hôm qua em đi về" chỉ có toàn bình thanh.
Nếu cẩn thận hơn ta có thể chia thành Trung Bình Thanh (có nơi gọi là Thượng Bình Thanh) là các chữ không dấu, và Trầm Bình Thanh (hay Hạ Bình Thanh) gồm các chữ có dấu huyền.
Thanh trắc hay Trắc Thanh gồm các chữ có dấu sắc, hỏi , ngã và nặng. Như câu "Bữa trước chẳng có bão nặng" chỉ có toàn thanh trắc.
Sự phân biệt giữa Thượng Trắc Thanh: sắc, hỏi, ngã; và Hạ Trắc Thanh: nặng, không có gì quan trọng để đáng đi sâu vào .
3. Vần: Hai chữ được gọi là vần với nhau khi chúng có cùng âm và chung một nhóm thanh. Cụ thể là
"anh, đành, thanh, vành, mành" gọi là vần với nhau, cũng như
"đáng, nạng, mãng, đảng, đạng" vần với nhaụ
Thơ thí dụ
Ao ước từ xưa mãi đến giờ
Đông hành tìm kiếm chút nguồn thơ
Yêu hoa anh biết từ muôn kiếp
Hoa muộn vì ai cứ ngẩn ngơ
Nguyên Đỗ
Các chữ "giờ, thơ" và ngơ" trong câu 1,2,4 là vần với nhau vì cùng âm "ơ" và cùng là thanh bằng. ( Chữ "Chớ" tùy cùng âm mà khác nhóm thanh nên không vần với ba chữ trên).
4. Điệu
Ngoài "Âm", "Thanh" và "Vần" là 3 yếu tố chính của thơ "Vần" chúng ta còn để ý đến "Điệu" là sự trầm bỗng trong câu thợ Đây là cái mà không có luật nào giúp ta được, thí dụ trong thơ 7 chữ, luật chỉ đòi hỏi "Nhị tứ lục" phân minh, tức là các chữ 2,4,6 phải đúng bằng trắc, còn "Nhất tam ngũ bất luận", các chữ 1,3,5 tự do .
Nhưng chính cái tự do này là cái khó. Có bài đúng tất cả về luật bằng trắc nhưng đọc lên chẳng êm tai chút nào, như bài này Pham Doanh tự đặt ra làm thí dụ
Chiều nay chẳng biết vì sao buồn
Có phải tại trời mưa bão cuồng ?
Ngọn gió thổi ngang phía trước đó
Nước mưa làm ngập hai con đường
Bài này tuy đúng tuyệt đối về bằng trắc của Thất Ngôn Tứ Tuyệt nhưng đọc nghe ngang ngang chẳng êm tai chút nào . Nếu ta sửa lại như sau
Chiều nay chẳng biết tại sao buồn
Có phải vì trời giông bão tuôn ?
Ngọn gió thổi ngang về phía trước
Nước mưa làm ngập cả con đường
Thì rõ ràng trầm bổng hơn nhờ thay đổi các chữ mà theo luật thì bằng hay trắc gì cũng được. (ở đây ta không để ý dến chữ hay ý thơ chẳng có gì)
Cũng như
Đôi ta chia cách tại trời
Nên em phải chịu một đời đau buồn
nghe ngang tai, được sửa lại thành
Đôi ta chia cách tại trời
Nên em phải chịu một đời đau thương
Tóm lại muốn có âm điệu hay nên đọc nhiều thơ người khác và thơ mình. Khi làm xong đừng bằng lòng với nó ngay mà nên đọc đi đọc lại, đọc ra thành tiếng luôn. Nếu nhờ ai biết ngâm thì càng tốt, xem âm điệu có êm tai, có du dương không, nhiều khi cùng là thanh trắc mà chữ dấu nặng đọc lên lại khắc với dấu sắc, v.v.
___________________________________________________
Liên vận, cách vận
Cước vận, yêu vận
Chính vận và Cưỡng vận
Vần điệu là hai yếu tố quan trọng của thơ . Thơ thì thường phải có vần. Các vần ở cuối câu gọi là cước vận, đa số các thể thơ trong mọi ngôn ngữ đều là cước vận.
Thơ Thí dụ:
Lắm lúc mài dao hỏi sắc không (?)
Lửa than cháy đỏ sợi tơ hồng
Hét lên một tiếng dừng tay. Ngộ
Thuyền vào đến bến chẳng qua sông
Vuong Tran
Sầu đông chi nữa hỡi sầu đông
Người đã xa xôi, cách biệt lòng
Đường chiều sợi nắng nằm thiêm thiếp
Ai đứng bên cầu ngơ ngác trông
Sầu đông
Vần ở các chữ cuối câu 1,2,4
Đặ biệt các thể thơ lục bát và song thất lục bát của Việt Nam ta lại có thêm vần ở giữa câu gọi là yêu vận.
Thí dụ:
Em ơi xin khóc một lần
Lệ rơi trôi hết duyên phần đổi thay
Trăm năm duyên nợ ai bày ?
Để em và chị buồn lây cuộc đời
Van Hac
Chữ lần cuối câu 1 vần với chữ phần ở giữa câu 2.
Trăng lên cao- thấp , trăng tà ?
Nhớ chưa có tuổi đã già nhớ thương ?
Nay , mai , mốt nọ … lẽ thường
Riêng tôi , đời bỗng ngưng dừng từ đây !
__________________
YVHT
Chữ tà cuối câu 1 vần với chữ già ở giữa câu 2.
Lại có hai loại vần, liên vận hoặc cách vận là hai câu đi liền nhau hoặc cách nhau có cùng một vần.
Thí dụ cho liên vận
Cảm ơn anh đã đến giữa cuộc đời
Cho em cả một bầu trời dịu ngọt
Cho bình minh chim mừng đua nhau hót
Cho nắng chiều thôi vàng vọt héo hon
Cảm ơn anh tô thắm chữ sắc son
Qua năm tháng không hao mòn, thay đổi
Tình anh cho, từng đêm em kê gối
Ru giấc nồng, đi vào cõi thiên thai
Gio Xuan
bắt đầu từ câu hai, các câu đi chung cặp 2,3 hay 4,5 ; 5,6 có cùng vần
Thí dụ cho cách vận
sáng hôm nay , tiếng chuông nào báo thức
ta giật mình, bật dậy , chực ra đi
lòng cứ tưởng sương, nắng nào thúc giục
thì ra mưa đang gõ, rất thầm thì
Nnguong
Bạn của nó, con bé gầy xơ xác
Thường ôm bao, nhặt bả mía bên đường
Mười lăm tuổi mà nhỏ còn đẹt ngắt
Mắt nhỏ buồn man mác những đau thương
Gio Xuan
___________________________________________
THĂM MỘ _tặng người tri kỉ
Con đường cũ chiều nay mưa ướt quá
Cỏ chẳng ai chăm lại mọc đầy
Minh quên hết nỗi buồn đời dối trá
Gió lạnh lùa giá rét đôi tay
Về lối cũ lòng ngập tràn nỗi nhớ
Mưa buồn cuối phố lại bay bay
Bạn biết đấy những nỗi buồn vô cớ
Kỉ niệm ùa về đọng lại đây
Mình đã quen trên con thuyền độc mộc
Kể từ ngày trần thế hết vấn vương
Nhưng làm sao bạn mỉm cười lên được
Khi họ nhìn mình ánh mắt xót thương
Câu thơ cũ vẫn vẳng lên mỗi tối
Một trí thức hênh hoang_một kiếp người
'Người bị đuổi khỏi thiên đường êm mát
Đó là tôi thưa thượng đế là tôi...'
Trời lạnh giá sương vờn ngôi mộ mới
Lại một lòng trinh bạch thác trần ư?
Nếu kkhông vướng những dây đời rắc rối
Mình nguyện chìm vào cõi vô hư
Nhưng dẫu nói thì cuộc đời vẫn thế
Chẳng thể thành môt kẻ chẳng ai sinh
Và tiếng thét dẫu rằng hơi nhỏ bé
Cũng phải từ một ý chí chiến chinh
Mưa Muộn
Câu 1 vần với câu 3, còn câu 2 vần với câu 4.
Chính vận là hai chữ hoàn toàn có cùng âm sau khi bỏ các phụ âm ở đầu chữ, thí dụ
Những niềm vui quá đỗi mong manh
Ngày mong đợi đốt lòng anh giá lạnh
Bài thơ cũ bụi tràn thần thánh
Tiếng dương cầm long lanh long lanh
tranminhhien
Các chữ manh, lạnh, thánh, và lanh là chính vận .
Nhiều khi hai vần không được chỉnh lắm nhưng hai âm tương tự nhau thì gọi là cưỡng vận, thí dụ như "đường & vang (thay vì vương)", "nhài & hoài" "tay & đây" "cùng & hồng", hay "tình & thanh", "đêm & im", "đắng & nặn" v.v
Quê mình đầy những tài nguyên
Rừng sâu gỗ qúi: Quế, lim, hương, trầm
Non cao đá quí, mỏ than
Đồng bằng vựa lúa miền Nam nhất nhì
Phu Yen
Nguyên vần với lim, trầm vần với than, Nam.
đêm trăng cảm hóa tâm hiền
ngự trên tuyệt đẳng là em - thiên thần
Thien Nga
Hiền vần với em mà vẫn hay, nếu Thiên Nga vì chấp nê về luật mà đổi thành (thí dụ)
đêm trăng cảm hóa tâm hiền
ngự trên tuyệt đẳng là tiên -thiên thần
thì không hay bằng .
Dĩ nhiên chính vận thì tốt hơn, nhưng nếu gò bó vào chính vận mà bỏ một chữ thật hay, diễn đạt được một ý thật đẹp, vì chữ đó chỉ hao hao trong âm thanh thì cũng không nên. Trong trường hợp đó nên cân nhắc xem giữ chữ và ý hay giữ chính vận .
__________________________________________________
Chiều sâu của thơ ?
Thật ra mà khó định nghĩa thế nào là thơ có chiều sâu . Một trong những ý nghĩa của thơ là để diễn đạt một ý tưởng, một tâm tư, một rung động của người viết hay tạo một rung động, một suy tư cho người đọc.
Hình thái khác của thơ là để tả chân một cảnh một vật hoàn toàn khách quan mà không lồng vào ý nghĩa nào và cũng không tạo một suy ngẫm nào .
Ta có thể gọi hình thái thứ hai là không có chiều sâu, nhưng loại thơ này rất ít.
Bình thường người làm thơ ngay cả khi tả cảnh cũng muốn diễn dạt một cái gì.
Thơ là kết hợp của hình thức (âm, thanh, vần, điệu) và nội dung (ý tưởng, tiêu đề).
Bài thơ hay là đạt được sự hài hòa của hai khía cạnh đó.
Thơ có tâm tư, có chiều sâu mà không truyền đạt được qua hình thức bằng âm thanh vần điệu hay thì không làm người đọc cảm được tâm tư đó. Còn thơ không có chiều sâu thì phải rất hay về hình thức để có thể tạm gọi là thơ, trong trường hợp này thơ như là nhiếp ảnh hay hội họa, sự thành đạt hay không, hòan toàn nhờ kỹ thuật và chủ đề.
"Tác phẩm" nào không đạt được một trong hai khía cạnh đó thì không phải là thơ .
Thí dụ như
"Có hàng quán nhỏ góc đường
Những người lao động vẫn thường đến đây
Ngồi trong bóng mát vòm cây
Ly cà phê tỏa khói bay dật dờ
Đôi khi ngã một ván cờ
Gặp người ngang sức cả giờ chưa xong
Cho dù xuân hạ thu đông
Trên đường xe cộ hai dòng ngược xuôi".
Bài này PD cố ý làm để thí dụ cho thơ "không có chiều sâu", chẳng để lại một ấn tượng gì cho người đọc trừ vần điệu đúng quy luật.
"Ngôi hàng tiều tụy bên đường
Nơi người bán dạo vẫn thường nghỉ chân
Cả ngày vất vả tảo tần
Gánh hàng còn nặng, nợ nần chưa vơi
Đổ bao nước mắt mồ hôi
Mà sao chẳng hết một đời long đong
Ngày qua nắng hạ mưa đông
Đôi quang gánh nặng cho còng tấm thân".
Khi chuyển sang version thứ nhì, bài thơ đã có chút chiều sâu, không mang tính cách bàng quang; nhưng về hình thức thì chỉ tạm được thôi vì bài thơ cố ý làm chứ không phải từ một xúc cảm.
Bài thứ ba thì khác hẳn
"Tôi nhìn bóng, bóng nhìn tôi
Nhìn lâu thấy lạ lại thôi không nhìn
Như tôi
bóng cũng im lìm
Như tôi
bóng cũng đang tìm kiếm tôi".
Bài này chỉ mượn câu đầu làm khung cảnh để dẫn vào một tâm trạng.
Nói tóm lại thơ hay như một thiếu nữ được cả về dung mạo và tâm hồn.
- còn tiếp -
Phạm Doanh
--------------------------------------------------------------------------------
Đại cương về các thể thơ thường gặp (2)
Thơ Đường Luật
Luật Thơ Đường Đơn Giản hóa
Thơ đường luật về hình thức thì có thể nói đơn giản như sau:
Luật (1.) 8 câu, bảy chữ mỗi câu ("Thất ngôn bát cú")
Luật (2.) Chữ cuối câu 1,2,4,6,8 (câu đầu và tất cả câu chẳn) phải cùng một vần nhưng là 5 chữ khác nhau trừ khi cùng chữ nhưng khác nghĩa (thí dụ: trái mơ và giấc mơ).
(2.1) Chữ cuối câu 1,2,4,6,8 có cùng thanh bằng hay trắc nhưng thường thì thanh bằng dễ nghe hơn.
(2.2) Chữ cuối câu 3,5,7 là trắc nếu chữ cuối câu 1,2,4,6,8 là bằng và ngược lại .
.
Luật (3.) Chữ 2,4,6 trong mỗi câu phải đúng luật bằng trắc, chữ 1,3,5 sao cũng được cốt là nghe hoà hợp trong cả câu .
"Nhất tam ngũ bất luận,
Nhị tứ lục phân minh"
Luật (4.) Luật bằng trắc rất dễ, chỉ cần nhớ là trong hai câu đầu các chữ 2,4,6 thay đổi nhau
(4.1)
B,T,B
T,B,T
(4.2) rồi mirror 2 câu, sẽ có luật của 4 câu
B,T,B
T,B,T
------ mirror
T,B,T
B,T,B
(4.3) xong mirror 4 câu sẽ có luật của cả bài 8 câu
B,T,B
T,B,T
T,B,T
B,T,B
------ mirror
B,T,B
T,B,T
T,B,T
B,T,B
Đây là luật cho các chữ 2,4,6. Như đã nói chữ 1,3,5 sao cũng được và chữ 7 thì theo luật số (1).
Thí dụ
Chiều tĩnh tâm
Ngôi chùa mái đỏ ngự trên đồi
Nhìn xuống dòng sông nước chảy xuôi
Bến vắng thuyền neo, neo đợi khách
Sông sâu sóng vỗ, vỗ ru đời
Thiền sư tĩnh tọa suy tiền hậu
Cư sĩ trầm ngâm nghiệm khứ hồi
Mây trắng giăng giăng chiều nắng nhạt
Hồi chuông xoa dịu kiếp con người .
Pham Doanh
___________________________________________
Cảm Tác
Chiều nay gió lạnh mờ hơi sương
Run rẩy cành trơ tuyết ngập đường
Nhớ thuở cơ hàn nơi xứ lạ
Thương thời lận đận lúc tha hương
Mây bay gió thoảng khơi tâm sự
Tuyết phủ sương mờ gợi vấn vương
Đất khách quê người xin gởi gắm
Nửa hồn còn lại kiếp lưu phương .
Gia Phong
___________________________________________
Ải Nam Quan
Hết rồi ơi hỡi ải Nam Quan
Lệ đổ lòng đau hận ngút ngàn
Gió Bắc vênh vang cười chiến thắng
Rừng Nam thổn thức khóc suy tàn
Buôn dân một Đảng mê quyền vị
Bán đất dăm tên hám bạc vàng
Chưa đánh đã nhường ôi nhục nhã
Tủi hờn Sông Núi kiếp nô bang
ThôngGià
Luật (5.) nếu lật ngược câu 2 và câu 1 trong luật (4.1) và áp dụng (4.2) và (4.3)
thì sẽ có như sau
(5.1)
T,B,T
B,T,B
(5.2)
T,B,T
B,T,B
---------- mirror
B,T,B
T,B,T
(5.3)
T,B,T
B,T,B
B,T,B
T,B,T
---------- mirror
T,B,T
B,T,B
B,T,B
T,B,T
Thí dụ
Vết tử thương
Người chiến binh kia ngã xuống rồi
Vết thương trên ngực máu còn tươi
Thù nhà trả hết tròn câu hứa
Nợ nước đền xong cả cuộc đời
Nhìn lá quốc kỳ bay phất phới
Biết quân kháng chiến thắng nơi nơi
Một hơi thở cuối trong lồng ngực
Mắt nhắm, lòng yên, nhẹ nét cười .
Luật (6.) các câu 3,4 và 5,6 phải đối nhau về ý và về tự loại
(chữ nào câu trên là verb/noun/adjective thì chữ ở vị trí đó của câu dưới cũng là verb/noun/adjectiv ...)
Thí dụ
Thù nhà trả hết tròn câu hứa
Nợ nước đền xong cả cuộc đời
Thù nhà ---> nợ nước (compound noun)
trả ---> đền (verb)
hết ---> xong (adverb)
tròn ---> cả (adverb)
câu hứa ---> cuộc đời (compound noun)
Bến vắng thuyền neo, neo đợi khách
Sông sâu sóng vỗ, vỗ ru đời
Bến ---> Sông (noun)
vắng ---> sâu (adjective)
thuyền ---> sóng (noun)
neo, neo ---> vỗ, vỗ (verb, repeated)
đơị ----> ru (present participle)
khách ----> đời (noun)
Thơ thí dụ
Thoảng Ngát Tri Âm
Bạn hãy cùng ta cạn chén đầy
Hàn huyên tâm sự mấy lời say
Thả trôi cay đắng đầy bi lụy
Buông lỏng ngậm ngùi lúc quắt quay
Muợn nguyệt đề thơ ngày hội ngộ
Nhờ mây vẽ cảnh phút men cay
Lỡ mai tóc bạc không về cội
Vẫn ngát tri âm những chuỗi ngày
Triệu Minh
___________________________________________________
TẮT LỬA LÒNG
(NỖI LÒNG LAN)
Ai xui đôi lứa lỡ duyên đầu
Chàng thiếp tơ tình đã khắc sâu
Cứ ngỡ trần gian là cõi phúc
Nào hay dương thế chốn đa sầu
Mượn câu kinh Phật vui mùi đạo
Cậy bóng từ bi lấp biển dâu
Xác bướm nhành lan vùi một mộ
Dây chuông núm ruột cắt lòng đau
Chu Hà
________________________________________________
Giấc Mơ Buồn
Đêm qua mơ ngủ thấy Quê Hương
Thăm lại trường xưa với phố phường
Cây Điệp đầu làng còn tắm nắng
Gốc Bàng cuối ngõ vẫn phơi sương
Dạo nhìn lớp học, lòng xao xuyến
Đứng ngắm sân cờ , dạ vấn vương
Bè bạn Thầy Cô tìm chẳng gặp
Giật mình tỉnh giấc, lệ sầu thương
Minh Long
_____________________________________________
Thi Khách
Rượu phá thành sầu tri kỷ say
Mây mưa tuyết nắng ướp lời hay
Trăng ngang cánh liễu tình thơ nhả
Gió gợn hồ sương ý trút bày
Giai điệu tơ đan hồn tưởng vọng
Hồ trường giọt ấm chí ngời bay
Gom hương vẫy bút nghìn âm điệu
Nối bước người xưa lộng gió mây
Cát Biển
Không bắt buộc phải từng chữ đối chọi với nhau, mà cả nhóm chữ thành 1 loại cũng được, như ba chữ tạo thành nhóm danh từ thì đối với 3 chữ câu kế cũng tạo thành nhóm danh từ, chứ không bắt buộc từng chữ trong nhóm phải đối chọi nhau . Cần nhất là đối ý thôi. Dĩ nhiên là hoàn chỉnh tất cả là hay nhất, nhưng như đã nói, bình đẹp không bằng rượu ngon.
____________________________________________________
Trong bố cục của thơ Đường Luật, mỗi một câu đều có chức năng của nó:
hai câu đầu (1,2) là đề bài . Câu 1 là phá đề, câu hai là thừa đề (chữ thừa có nghĩa là nối theo câu phá để vào bài).
hai câu 3,4 còn gọi là Thực hay Trạng dùng để giải thích đầu bài cho rõ ràng. hoặc cũng có thể dùng để đưa thêm chi tiết bổ nghĩa .
hai câu 5,6 (Luận) bàn bạc hay bàn luận cho rộng nghĩạ cũng có thể dùng như câu 3,4 đưa thêm chi tiết.
hai câu cuối 7,8 (Kết) tóm ý nghĩa của toàn bài và thắt ý lại .
Thí Dụ
Bực gì bằng gái chực phòng không
Tơ tưởng vì chưng một tấm chồng,
Trên gác rồng mây ngao ngán nhẽ,
Bên trời cá nước ngẩn ngơ trông.
Mua vui lắm lúc cười cười gượng,
Giả dại nhiều khi nói nói bông.
Mới biết có chồng như có cánh,
Giang sơn gánh vác nhẹ bằng lông.
Nguyễn Khuyến
Có 8 câu bảy chữ nhưng các cụ xưa đã bày thêm rất nhiều thể loại (hơn 20) như
Thủ nhất thanh ( nhất đồng )
Từ đứng đầu 8 câu đều giống nhaụ
Tám Mừng
Mừng đón xuân về, muôn sắc hoa,
Mừng xuân,xuân mới, mới thêm rạ
Mừng nghe nhựa sống, như còn trẻ,
Mừng thấy đời tươi, chửa muốn già.
Mừng khỏe đôi chân, đi đứng vững,
Mừng tinh cặp mắt ngắm nhìn xạ
Mừng nhau tuổi Thọ tăng tăng mãi,
Mừng được trường xuân hưởng thái hòạ
1986 Lạc Nam
Song điệp
Tất cả 8 câu đều có 2 điệp từ :
Chuyện Đời
Vất vất vơ vơ, cũng nực cười,
Căm căm cúi cúi có hơn ai .
Nay còn chị chị anh anh đó ,
Mai đã ông ông mụ mụ rồị
Có có không không, lo hết kiếp
Khôn khôn dại dại, chết xong đờị
Chi bằng láo láo lơ lơ vậy,
Ngủ ngủ ăn ăn nói chuyện chơị
Nguyễn Công Trứ
Tính danh
Câu nào cũng có từ chỉ nhân danh hay địa danh. Giống như Điển Thi, câu nào cũng dẫn 1 điển ở bên Tàu. Xưa kia các cụ đồ nho chuộng lắm vì như thế các cụ mới chịu cho là có học, rộng kiến thức.
Lỗi Thề
Vùi oan bạc mệnh sóng Tiền Đường (1)
Ngọn đuốc Chiêm Thành(2) rở nhớ thương.
Chắp cánh đẹp gì câu Thất Tịch (3)
Ôm cầm say mãi gái Tầm Dương(4)
Lỗi thề Chung Tử (5) sầu tri kỷ
Hoen mái Tây hiên (6) lệ đoạn trường
Hồ Hán (7) ngậm ngùi mây cách biệt
Ngân Hà (8) mưa gió nẻo cầu sương.
Toại Khang
Láy ba (Vĩ Tam Thanh): Sạch sành sanh-dửng dừng dưng - sát sàn sạt . . .
Ngẫu Hứng
Tiếng gà bên gối tẻ tè te,
Bóng ác trông lên hé hẻ hè.
Cây một chồi cao von vót vót,
Hoa năm sắc nở lóe lòe loẹ
Chim tình bè lứa kia kìa kịa,
Ong, nhĩa vua tôi nhé nhẻ nhè.
Danh lợi mặc người ti tí tị,
Ngủ trưa chửa dậy khỏe khòe khoẹ
Vô Danh
Tựu trung là những xảo thuật để chứng tỏ người viết giỏi về từ ngữ. Theo thiển ý chỉ có tính cách lạ, như Sơn Đông mãi võ trong làng thơ, còn về giá trị thơ thì không có bao nhiêu.
Từ thơ Đường Luật ta có thể chuyển sang thơ Thất Ngôn Bát Cú một cách dễ dàng. Thơ TNBC có thể gọi là thơ Đường Luật theo hình thức về luật bằng trắc nhưng không gò bó về đối câu .
Đa số thơ hay của thời đại mới sau 1930 đều là TNBC, chứ Đường Luật chính cống vì quy luật về bố cục đối câu có tính cách gò bó làm cho câu thơ trở nên tù túng, khó mà phát huy cái tính phóng khoáng của thơ .
Một dạng khác của thơ TNBC là Thất Ngôn Tứ Tuyệt là 1 bài có 4 câu hay có nhiều đoạn, mỗi đoạn 4 câu . Nếu bài thơ có trên dưới 10 đoạn thì gọi là Thất Ngôn Tứ Tuyệt Trường Thiên. Điển hình là các bài thơ của TTKH.
Loại thơ Tứ Tuyệt Trường Thiên chủ yếu để diễn đạt một tâm tình dài hay kể chuyện .
xa vắng
Xa vắng nhau rồi... môi biếng cười
Mắt buồn nhung nhớ cảnh chia phôi
Chong đèn, ghi lại bao hoài cảm …
Cuả phút giây đầu chẳng thể vơi
Xa vắng nhau rồi... ai nhớ không ?
Mây bay nhè nhẹ gió se lòng
Tơ tình người có chăng vương bận ?
Có xuyến xao hồn, có đợi mong ?
Xa vắng nhau rồi... ôi nhớ ghê!
Từng đêm trong giấc mộng say mê
Lời ai tình tự kề đôi má
Vui sướng ngập tràn, cười thỏa thuê
Thức tỉnh cho lòng bỗng tái tê
Mưa sương rơi nhẹ lúc đêm về
Mưa lòng rả rích câu thương nhớ
Mưa chớm vội hôn mái tóc thề
Mưa cho con phố: vắng, buồn tênh
Mưa tí tách rơi giọt ướt mềm
Mưa thấm vào hồn cho mộng tưởng…
Bên anh mơ ước lại mông mênh
Xa vắng đôi bờ cách biệt nhau
Lệ sầu theo khoé mắt lăn trào
Tình yêu lý giải ra sao nhỉ !?
Vương vấn để lòng mãi khổ đau !
Phương Vy
3.03.03
Nhưng phổ thông nhất vẫn là Thất Ngôn Bát Cú, gói trọn một ý thơ vào 8 câu, không dài không ngắn. Không phải bài TNBC hay TNTT nào cũng là thơ Đường Luật, thí dụ như bài
Dựng
Đàn rưng rưng lệ phách dồn mưa
Tiếng hát tàn rơi hận thuở xưa
Bụi nhuốm Thiên Thai nhòa hứng rượu
Đời sau say giúp mấy cho vừa
Cô đơn men đắng sầu trăng bến
Đất trích Tầm Dương quạnh tiễn đưa
Nhịp đổ càng mau nghe ríu ríu
Tê rời tay ngọc lúc buông thưa
Vũ Hoàng Chuơng
Ghé Bến Trần Gian
Người Say muôn thuở ghé qua chơi
Nhựa níu men chào tóc lả lơi
Chau chuốt ân cần thôi uổng quá
Giợ phàm đâu buộc cánh chơi vơi
Cuộc đi khói rượu thơ tình mộng
Ăm ắp đầy then chẳng mượn đời
Hứng sẵn neo thuyền ghi chút cảm
Buông về cao rộng mấy trùng khơi
Vũ Hoàng Chương
(Trong các bài nay tác giả thoát ra ngoài cái gò bó của đối câu trong Đường Luật nhưng giữ tuyệt đối về luật bằng trắc, bài 1 có niêm và bài 2 không có niêm)
Xin nói thêm là "niêm" càng là 1 sự gò bó không cần thiết và nhiều bậc thi hào đã bất chấp luật niêm ngay cả trong những bài thơ Đường nổi tiếng như
Bà Huyện Thanh Quan với
Qua Ðèo Ngang
Qua đỉnh đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen lá, đá chen hoa
Lom khom dưới núi, tiều vài chú
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà
Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia
Dừng chân đứng lại, trời non nước
Một mảnh tình riêng, ta với ta
Các cặp 2,3 và 1,8 không niêm với nhau ở chữ đầu
__________________________________________________
còn Thất Ngôn Tứ Tuyệt thì đầy rẫy trong thi ca tiền chiến hay hiện đại như của TTKH, Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương, Quang Dũng etc. và có lẽ là các bậc thi sĩ đó không cho tác phẩm mình là thơ Đường Luật.
Đời Vắng Em Rồi
Sóng dậy đìu hiu biển dấy sầu
Lênh đênh thương nhớ giạt trời Âu
Thôi rồi tay nắm tay lần cuối
Chia nẻo giang hồ vĩnh biệt nhau
Trai lỡ phong vân gái lỡ tình
Này đêm tri ngộ xót điêu linh
Niềm quê sực thức lòng quan ải
Giây phút dừng chân cuộc viễn trình.
Tóc xõa tơ vàng nệm gối nhung
Đây chiều hương ngát lả hoa dung
Sóng đôi kề ngọn đèn hư ảo
Mơ kiếp nào xưa đã vợ chồng.
Quán rượu liền đêm chuốc đắng cay
Buồn mưa trăng lạnh nắng hoa gầy
Nắng mưa đã trải tình nhân thế
Lưu lạc sầu chung mộng hướng say
Gặp gỡ chừng như truyện Liễu Trai
Ra đi chẳng hứa một ngày mai
Em ơi lửa tắt bình khô rượu
Đời vắng em rồi say với ai ?
Phương Âu mờ mịt lối quê nàng
Trăng nước âm thầm vạn dặm tang
Ghé bến nào đây người hải ngoại
Chiều sương mặt bể có mơ màng.
Tuyết xuống phương nào lạnh lắm không
Mà đây lòng trắng một mùa đông
Tương tư nối đuốc thâu canh đợi
Thoảng gió trà mi động mấy bông.
Vũ Hoàng Chuơng
____________________________________________
Bài ca hạnh ngộ
Bài thơ hạnh ngộ đã trao tay,
Ôi mộng nào hơn giấc mộng này ?
Mùi phấn em thơm mùi hạ cũ,
Nửa như hoài vọng, nửa như say .
Em đến như mây, chẳng đợi kỳ,
Hương ngàn gió núi động hàng mi .
Tâm tư khép mở đôi tà áo,
Hò hẹn lâu rồi - Em nói đi .
Em muốn đôi ta mộng chốn nào ?
Ước nguyền đã có gác trăng sao .
Truyện tâm tình: dưới hoa thiên lý,
Còn lối bâng khuâng: ngõ trúc đào .
Em chẳng tìm đâu cũng sẵn thơ .
Nắng trong hoa, với gió bên hồ,
Dành riêng em đấy . Khi tình tự,
Ta sẽ đi về những cảnh xưa .
Rồi buổi ưu sầu em với tôi
Nhìn nhau cũng đủ lãng quên đời .
Vai kề một mái thơ phong nguyệt,
Hạnh phúc xa xa mỉm miệng cười .
Đinh Hùng
_______________________________________
Làm nhiều thơ Đường Luật có cái tai hại là mình bất giác cứ đến câu 3,4, và 5,6 là tìm cách đối câu, nhiều khi làm mất hồn thơ và ý tưởng hay đi vì câu sau đã bị giới hạn và gò bó bởi câu trước .
Những bài thơ của Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương trong thí dụ kể trên tuyệt đối không phải là thơ Đường hay thơ Đường Luât. Họ chỉ dùng thể cách thất ngôn tứ tuyệt hay thất ngôn bát cú.
Một bài TNBC không đúng niêm luật thì không thể gọi là Thơ Đường Luật.
Vấn đề nêu ra cho người làm thơ là một bài Đường Luật đúng hình thức mà kém vế nội dung có so sánh được với thơ VHC, Quang Dũng không theo luật không? Không theo chứ không phải không đúng, VHC thừa biết luật và thừa sức làm Thơ Đường Luật chứ, và chính ông cũng có vài bài Đường Luật chính tông, nhưng hơn 90% thơ ông không phải là Đường Luật.
Hình thức là bình còn nội dung là rượu. Rượu ngon hay bình đẹp, đó là vấn đề của chúng ta. Rất nhiều người khư khư vào niêm luật mà chỉ sản xuất được vè.
Đó là lý do tại sao Thơ Đường Luật bị xao lãng bởi các nhà thơ nổi tiếng tiền chiến và hiện đại.
Dĩ nhiên là thơ Đường Luật có cái hay của nó nhưng cũng có cái giới hạn, cái gò bó chỉ hợp với cách học từ chương ngày xưa. Phong trào thơ mới tiền chiến đã mạnh dạn tách xa Tú Xương, Cao Bá Quát, bỏ qua loại thơ tự thán, tự trào hay vịnh món này vật nọ.
Nếu thế hệ ông cha chúng ta không có cái nhất quyết đó thì ngày nay chẳng có những tác phẩm thật lãng mạn thật tinh tứ mà chỉ toàn là loại thơ đối câu đối chữ .
Thơ Đường Luật có chỗ đứng của nó trong lịch sử . Nhưng hiện tại vị trí của nó không phải là độc tôn. Người làm thơ không nên tự giới hạn mình chỉ vào thể thơ này. Đó là điều Pham Doanh nhận thấy sau khi làm hơn trăm bài Đường Luật .
Ngày trước trong net đã có một "nhà thơ" lớn tiếng cho rằng thơ ĐL rất khó làm vì đối câu khó lắm, trong khi "nhà thơ" đó chỉ cho ra những câu đối đại loại
Trong nhà cô gái đang lau bát
Ngoài ngõ chàng trai mới rửa xe
và cho đó là đối rất chỉnh rất hay .
Chỉnh thì chỉnh thật, nhưng hay thì còn tùy người đọc .
Vấn đề ở đây không phải là đả phá thơ Đường Luật nhưng là để nêu rõ vị trí và giới hạn của nó trong thi ca hiện đai. Nhất là thể thơ Đường Luật chặt chẻ chỉ thích hợp cho vịnh cảnh vật, vịnh tâm sự còn khó mà thích hợp cho tình yêu lãng mạn. Đã có được bao nhiêu bài thơ cho tình yêu hay mà giữ đúng thể ĐL?
Giữ hình thức thất ngôn với các hướng dẫn về âm thanh vần điệu và bỏ sự gò bó của đối câu đã là một bước dài giúp cho hồn thơ được giải phóng trước khi bước sang các thể thơ tự do hơn.
Vài ý kiến đóng góp để cho thấy thơ theo niêm luật là một chuyện, thơ làm rung động người đọc là một chuyện khác .
Không phải đồ sứ nào cũng là của Tàu cũng như không phải lấy cái áo xường xám rồi gắn thêm cái đai là thành áo dài Việt Nam.
Các cụ học từ chương cho việc viết thành câu có "ẻo èo eo" "đẻo đèo đeo", hay liên hoàn liên vận làm mất hẳn cái trong sáng của thơ Đường Luật rồi cho là độc đáo lắm.
Người làm thơ mà chỉ lo gò chữ thì dễ dàng đi vào trọng hình thức mà xao lãng nội dung, thơ chỉ có kỹ thuật mà vô hồn thì như người thợ vẽ vẽ con ngựa thật chính xác mà không cho thấy cái sống động của vó câu tung trời thì chẳng uổng tài lắm sao?
Giá trị thi ca của một bài thơ ở chỗ nào, nếu trong 7*8=56 chữ đã phí phạm đi 3*8=24 cho các loại "tẻ te te".
Tai nghe gà gáy tẻ tè te
Bóng ác vừa lên hé hẻ hè
Non một chồng cao von vót vót
Hoa năm sắc nở loẻ loè loe
Chim tình bầu bạn kia kìa kỉa
Ong nghĩa vua tôi nhe nhẻ nhè
Danh lợi mặc người ti tí tỉ
............................
Vô danh
Nếu bỏ các chữ vô nghĩa đó đi thì cả bài thơ giống như bài sớ Táo Quân mà thôi
Tai nghe gà gáy
Bóng ác vừa lên
Non một chồng cao
Hoa năm sắc nở
Chim tình bầu bạn
Ong nghĩa vua tôi
Danh lợi mặc người
..................
Vô danh
Loại thơ trên chỉ làm người đọc cười trong chốc lát như kịch Phi Thoàn, Tùng Lâm. Nó được truyền tụng lại cũng do những ý kiến cho đó là độc đáo và mang sắc thái dân tộc.
Thơ Đường Luật chính tông có sự gò bó của nó nhưng không có các kiểu vẽ rắn thêm chân như các biến dạng đó.
--------------------------------------------------------------------------------
Ta,
Người chưa diệt chữ tình
Mong gì ngộ giác
Giữa thinh không này .